Áñ÷áßá Éáëõóüò
H ευρýτερη περιοχÞ της Iαλυσοý, στο βüρειο τμÞμα του νησιοý, κατοικεßται απü την προúστορικÞ περßοδο. Στο γειτονικü χωριü TριÜντα Ýχουν ανακαλυφθεß ερεßπια μινωικοý οικισμοý καθþς και μυκηναúκÜ νεκροταφεßα στους γýρω λüφους που χρονολογοýνται απü την περßοδο 1700-1400 π.X. H αρχαßα πüλη της Iαλυσοý εκτεßνεται γýρω απü το λüφο ΦιλÝρημο, üπου βρßσκεται η ακρüπολη με μνημεßα της αρχαßας, βυζαντινÞς και ιπποτικÞς περιüδου, üπως ο ναüς της AθηνÜς ΠολιÜδος, ο οποßος χρονολογεßται απü τον 3ο Þ το 2ο αιþνα π.X. ΔιÜφορα ευρÞματα üπως το δÜπεδα και κÜποια πÞλινα ακροκÝραμα υπολογιστεß üτι χρονολογοýνται απü τον 5ο αιþνα π.Χ., γεγονüς που υποδηλþνει üτι υπÞρχε κÜποιος προγενÝστερος ναüς κατÜ την κλασικÞ περßοδο, του οποßου τη θÝση κατÝλαβε ο ναüς της ΑθηνÜς. ΣÞμερα, μÝσα στο ναü δωρικοý ρυθμοý σþζεται η βÜση του αγÜλματος της ΑθηνÜς και μερικοß κßονες καθþς και μερικοß αποθÝτες, μÝσα στους οποßους βρÝθηκαν ειδþλια, κεραμικÜ και μετÜλλινα αντικεßμενα. Στο σημεßο βρÝθηκαν επßσης επιγραφÝς που αναφÝρουν üτι ο ναüς εκτüς απü την ΑθηνÜ Þταν αφιερωμÝνος και στη λατρεßα του Διüς ΠολιÝως. Στη συνÝχεια στο σημεßο χτßστηκε χριστιανικüς ναüς κατÜ τον 5ο με 6ο αιþνα μ.Χ. ΚατÜ την παλαιοχριστιανικÞ περßοδο (5ος-6ος αιþνας μ.X.) και την περßοδο της Φραγκοκρατßας τη θÝση αυτÞ καταλαμβÜνουν μεσαιωνικü μοναστÞρι και εκκλησßα.
Στον αρχαιολογικü χþρο της Ιαλυσοý υπÜρχει επßσης μια δωρικÞ κρÞνη του 4ου αιþνα π.Χ, με τη δεξαμενÞ της λαξευμÝνη σε βρÜχο, η οποßα γÝμιζε απü δýο αυλÜκια που μετÝφεραν νερü απü την κορυφÞ του λüφου και απορροÞ σε σχÞμα κεφαλÞς λιονταριοý. Η ΚρÞνη αναστηλþθηκε απü την ΙταλικÞ ΑρχαιολογικÞ ΣχολÞ κατÜ τη διÜρκεια της ΙταλικÞς κατοχÞς του νησιοý. Ακüμα διασþζεται Ýνας ναüς της ιπποτικÞς περιüδου με δýο παρεκκλÞσια, ο οποßος χρονολογεßται απü το 14 αιþνα και Ýνα βαπτιστÞριο του χριστιανικοý ναοý εßχε χτιστεß πÜνω στο αρχαßο ναü που Þταν αφιερωμÝνος στην ΑθηνÜ. ΑνατολικÜ του λüφου υπÜρχουν κÜποια απομεινÜρια τειχþν της βυζαντινÞς περιüδου, τα οποßα επισκευÜστηκαν απü τους ιππüτες. Οι συγκεκριμÝνες οχυρþσεις εßχαν χτιστεß με υλικü απü τον αρχαßο ναü της ΑθηνÜς. Στο σημεßο κατÜ περιüδους λειτουργοýσαν και μοναστÞρια, συγκεκριμÝνα μια βυζαντινÞ καθολικÞ μονÞ στα τÝλη του 10 αιþνα και μια αναστηλωμÝνη μεσαιωνικÞ μονÞ κατÜ τη διÜρκεια της ιταλοκρατßας. Στην περιοχÞ μπορεßτε ακüμα να επισκεφθεßτε το παρεκκλÞσι του Αγßου Γεωργßου του Χωστοý του 15ου αιþνα, στο οποßο υπÜρχουν μερικÝς Ýξοχες τοιχογραφßες.